Film "Bitwa pod Wiedniem", nie pretendując do bycia historyczną wyrocznią, naginając od czasu
do czasu historyczną prawdę, jest jednak pod względem zgodności z faktami bardziej przyzwoity,
niż się to nawet komentującym go historykom wydaje. Pod tym względem jest też dużo lepszy od
rosyjskiego "Roku 1612", z którym to filmem często się go zestawia.

Gdy w lutym 2011 roku gruchnęła wieść o planowanej przez Włochów ekranizacji bitwy
wiedeńskiej, przyjąłem ją z zainteresowaniem, lecz bez wielkich nadziei na realizację tego filmu.
Poprzednie dwie próby, polska i austriacka, zakończyły się fiaskiem na etapie planowania.
Dlaczego więc Włochom miało się udać?

Jednak z czasem nadchodzące wieści zaczęły napawać optymizmem. Doniesienia medialne
utwierdzały w przekonaniu, że jednak ta, trzecia już w ciągu ostatnich kilku lat próba, zakończy się
sukcesem. Sukcesem, czyli wprowadzeniem filmu o naszej wielkiej wiktorii na ekrany kin.

Zanim jednak doczekaliśmy się premiery, wraz ze znajomymi z forum historycy.org, szeroko
komentowaliśmy ujawniane zdjęcia z planu filmowego, wywiady z aktorami, czy też w końcu oba
trailery. Mimo że produkcji tej życzyliśmy jak najlepiej, nie wszystko wyglądało różowo. Niepokoiło
nas wiele rzeczy, jak choćby brak kopii husarzy na tych zdjęciach, które spece od marketingu
puścili w obieg (od razu uspokajam – okazuje się, że husarze mają kopie w filmie i całkiem
widowiskowo się nimi posługują), czy na przykład mnich stojący na czele cesarskich łuczników
(tu też pragnę uspokoić potencjalnych widzów – ci łucznicy, to nie dowód rażącego braku wiedzy
filmowców, lecz senna wizja ulubienicy wielkiego wezyra Kara Mustafy). Tuż przed premierą
zmroził nas trailer w którym polski orzeł na chorągwi patrzył nie w tę stronę, co powinien. Afera
jaka się wokół niego rozpętała miała i swoje dobre strony. Naprędce poprawiono ujawniony błąd
i w samym filmie orzeł patrzy już w prawidłowym kierunku. Jednak wraz z „aferą Orła Białego”,
zaczęła się rozkręcać nagonka na sam film. Tak, nagonka to wcale nie za mocne określenie. Nie
przeczytałem dotąd żadnej recenzji filmu, żadnego doniesienia, które by nie smagały go za
wszystkie rzeczywiste i urojone błędy, i niedociągnięcia. Nic więc dziwnego, że idąc do kina w
sobotę 13 października, nie liczyłem na wiele. I może dzięki temu film mi się spodobał...

Dzisiaj mogę powiedzieć, że dawno nie spotkałem się z takim rozdźwiękiem między wszelkimi
doniesieniami medialnymi na temat jakiejś produkcji, a tym co ona właściwie sobą
reprezentuje. Czymże więc jest „Bitwa pod Wiedniem”?

Zacząć trzeba od tego, że film w reżyserii Włocha Renzo Martinellego, którego producentem jest
inny Włoch, Alessandro Leone, a który powstał w zdecydowanej mierze za włoskie pieniądze,
przy minimalnym tylko wkładzie strony polskiej, NIE JEST filmem historycznym. Alessandro
Leone zresztą nie ukrywał tego faktu, w jednym z wywiadów mówiąc:

„Ten film nie powinien być określany jako historyczny, lecz jako przygodowy, nakierowany na
dużą oglądalność, na podstawie faktów historycznych”

Oczekiwanie więc od tej produkcji całkowitej zgodności z historią jest nieporozumieniem. To tak,
jakby oczekiwać od hoffmanowskiej ekranizacji „Potopu”, że będzie ona zgodna nie z jej
sienkiewiczowskim pierwowzorem, lecz z historyczną prawdą. Analogia jest tu tym bardziej
uprawniona, że filmowa „Bitwa pod Wiedniem” powstała na bazie włoskiej powieści o mnichu
Marco d'Aviano, czyli Marku z Aviano.

Niestety duża część krytyki tego filmu bierze się stąd, że traktuje się go jako produkcję
historyczną. Wytyka się więc szereg nieścisłości, czy też wprowadzenie do fabuły elementu
fantasy, czyli wilka – przewodnika Marka. Sam bym się przyłączył do tego grona, gdyby film rościł
sobie pretensje do bycia tym, czym nie jest. Bo prawdą jest, że historię traktuje się w nim
swobodnie, modyfikując ją tam, gdzie to uznano za stosowne. Ale powtórzę – nie jest to film
historyczny i takim się być nie mieni.

Drugim powodem zawodu, jaki film sprawia kinomanom, jest fakt, że reklamuje się go u nas
kładąc nacisk na polskie wątki. Potencjalni widzowie, nakręceni doniesieniami o polskich
aktorach i polskim zwycięstwie, idą do kin, by z rozczarowaniem odkryć, że jest to film nie o
Polakach, lecz o włoskim mnichu. Tak bardzo reklamowani Jerzy Skolimowski (w filmie jako Jan
III Sobieski), Daniel Olbrychski (generał artylerii koronnej Marcin Kątski) i Borys Szyc (hetman
koronny – a jaki o tym niżej), to role epizodyczne. A w przypadku dwóch ostatnich aktorów, bardzo
epizodyczne. Jeśli więc chcecie iść do kina na ciekawy film kostiumowy opowiadający o
przygodach Marka z Aviano i o konflikcie chrześcijaństwa z islamem, to jest to film dla Was. Jeśli
chcielibyście śledzić losy polskich żołnierzy i wodzów, to nastawcie się na to, że zobaczycie ich
dopiero pod sam koniec filmu. Na szczęście, podkreślę to, na szczęście sposób prezentacji
wojsk polskich i samego króla Jana, jest wybitnie nam sprzyjający. A fakt ten niestety umyka
krytykom.

Polaków w tym filmie przedstawiono lepiej, niż to wynika z rzeczywistej roli naszej armii w bitwie.
Krytycy nie dostrzegają tego, że Włosi zrobili z naszych wojsk głównego autora (nie licząc
oczywiście Marka z Aviano) zwycięstwa wiedeńskiego. W filmie pokazano scenę, gdy wodzowie i
żołnierze cesarscy uciekają z pola bitwy, nie mogąc wytrzymać naporu Turków. Wtedy to
wkraczają Polacy (Sobieski z husarią) i odwracają losy batalii. Jeśli ten film zostanie pokazany w
Austrii, to jestem pewien, że ta scena spotka się z miażdżącą krytyką tamtejszych historyków i
społeczeństwa. Bo nie jest prawdą, że żołnierze cesarscy uciekli z pola bitwy i że dopiero Polacy
uratowali sytuację. Ale dla nas oznacza to, że w 50 krajach, w których ten film będzie wyświetlany,
widzowie zobaczą Polaków jako tych, którzy ocalili Wiedeń, cesarza i chrześcijaństwo przed
rządnymi podbojów wyznawcami Allaha. Splendor zwycięstwa spada na Polaków. Czy ten fakt
może nam się nie podobać? Zwłaszcza, że mówią o nim Włosi, a nie my sami?

Nie jestem krytykiem filmowy, ale zwykłym kinomanem, który nie potrafi fachowo ocenić jakości
warsztatu filmowego. Mogę co najwyżej powiedzieć, czy film mi się podobał czy nie, jak go
odebrali inni widzowie, których rozmowy po seansie słyszałem i co piszą o nim moi znajomi. Te
oceny nie wypadają źle dla filmu, a przynajmniej nie tak źle, jak by to mogło wynikać z
publikowanych recenzji. Zdania na jego temat są podzielone. Jednym się film podoba, innym
nie. To akurat nic dziwnego. To rzecz zupełnie normalna. Nienormalne jest to, że do mediów
przebija się tylko i wyłącznie krytyka. Za co? Nie wchodząc na pola, na których nie czuję się
dobrze, pozostanę przy rzeczach, na których się znam, czyli historii.

Jestem autorem książki „Husaria pod Wiedniem 1683”. Pisząc ją, przewertowałem i liczne
źródła, i opracowania odnoszące się do tej batalii. To mi daje solidną podstawę do oceny i filmu,
i oskarżeń pod jego adresem rzucanych. O ile przyznać trzeba, że część z nich jest w pełni
uzasadniona (przykład: mimo że Bawaria została królestwem dopiero w 1806 roku, w filmie jest
już ona tak nazwana), o tyle robienie z tego filmu historycznego gniota roku jest mocno
krzywdzące. Już przed premierą wyśmiewano się z husarskich skrzydeł, które rzekomo miały być
czystą fantazją autorów. Nie są! Część husarzy pod Wiedniem rzeczywiście nosiła skrzydła, o
czym pisał jeden z jej uczestników, towarzysz husarski, Szymon Franciszek Pułaski. Co prawda
zachowane ilustracje i obrazy wskazują, że nie były to takie wysokie, wyginające się nad głowami
jeźdźców skrzydła, które pokazano w tej produkcji, ale one były!

Na marginesie warto dodać, że trudno Włochom stawiać zarzut, że akurat takich skrzydeł użyli,
skoro jak dotąd nie powstał żaden polski film, w którym by te skrzydła prawidłowo pokazano.
Powiem więcej. Nie ma dzisiaj w Polsce ani jednego rekonstruktora historycznego, który by
sobie przyprawił do pleców takie skrzydła, z jakimi jeździli Polacy pod Wiedniem. Czego tu więc
wymagać od włoskich kostiumologów, którzy „atakowani” zewsząd obrazami
osiemnastowiecznych skrzydeł husarzy (wysokie, wyginające się nad głowami skrzydła, były w
użyciu w XVIII a nie w XVII wieku), zdecydowali się właśnie takie w filmie pokazać?

Innym „błędem”, wytykanym twórcom filmu jest rzekoma ahistoryczność twierdzenia o
trzystutysięcznej armii Kara Mustafy. Tymczasem „komput wojska tureckiego konnego i pieszego
pod Wiedniem” znaleziony w namiocie wezyrskim, podaje liczbę 285 631. Czy wielkość ta
rzeczywiście odpowiada liczbie wojowników osmańskich pod Wiedniem, to inna sprawa. Ważne
jest, że skoro taki komput istniał, to w roku 1683 przeciwnik tego wojska miał prawo szacować je
na 300 tys. I na nic tu ustalenia współczesnych historyków, którzy mocno redukują te wielkości.
Po pierwsze, w filmie bardzo wyraźnie i uczciwie stwierdzono, że liczba ta obejmuje nie tylko
żołnierzy, ale i liczną rzeszę ludzi ciągnących z wojskiem. Po drugie, zabiegiem ahistorycznym
byłoby posługiwanie się przez uczestników wydarzeń 1683 roku danymi, do których doszli
historycy dopiero w XX w. Innymi słowy – ludzie w 1683 roku wierzyli w te 300 tys. „wyznawców
Allaha”, więc o nich należałoby mówić, a nie o tym, co się historykom dziś wydaje.

Idźmy dalej. W jednej z recenzji przeczytałem ze zgrozą:

„Co więcej, film obraża wyznawców Islamu, ignorancko prezentując słuszność wiary tylko w
jednego Boga, którym z pewnością nie jest Allah”

Tak więc z jednej strony zarzuca się filmowi historyczne błędy, a z drugiej oczekuje, że będzie on
politycznie poprawny, co jest zupełnie ahistoryczne. Wyjaśnię, że w filmie wielokrotnie dochodzi
do polemik ojca Marka z Aviano z wyznawcami Islamu, na temat „prawdziwej wiary”. Oczywiście
katolicki mnich prezentuje jednoznaczne poglądy. Ale czyż może być inaczej? Jak w ogóle można
od siedemnastowiecznego kapucyna wymagać, aby na równi traktował swoją wiarę i wiarę w
Allaha? Byłoby to kuriozalne. Jeśli cokolwiek zabija prawdę historyczną, to jest tym właśnie
polityczna poprawność.

W filmie pokazano obie strony konfliktu, jako głęboko wierzące w swoich Bogów. I bardzo dobrze,
bo ludzie tamtej epoki nie uważali, że „wszystkie religie są równe”. Gdy po wygranej bitwie
wiedeńskiej Jan III Sobieski zaczynał swój list do papieża słowami „Venimus, vidimus et Deus
vicit” (czyli „Przybyliśmy, zobaczyliśmy i Bóg zwyciężył”), to z pewnością nie chodziło mu o
jakiegoś uniwersalnego boga i katolików, i muzułmanów.

Film „Bitwa pod Wiedniem”, nie pretendując do bycia historyczną wyrocznią, naginając od czasu
do czasu historyczną prawdę, jest jednak pod względem zgodności z faktami bardziej przyzwoity,
niż się to nawet komentującym go historykom wydaje. Pod tym względem jest też dużo lepszy od
rosyjskiego „Roku 1612”, z którym to filmem włoską produkcję często się zestawia. Rzecz jasna,
„Bitwy pod Wiedniem” nie należy traktować jako podręcznika historii. Ale też nie takie jest zadanie
tego typu filmów. Moim zdaniem, największą ich zaletą (piszę tu także o „Roku 1612” i o innych
filmach kostiumowych) jest to, że zaintrygują one widza na tyle, że sięgnie po solidne
opracowania, żeby sprawdzić, jak to było naprawdę. Co jest, a co nie jest fikcją. Tak się właśnie
zaczyna fascynacja historią. Dlatego też uważam, że naturalnym celem takich filmów jest
młodzież szkolna. Tak wyśmiewane wycieczki szkolne do kina, nie mają za zadanie uczyć historii,
ale tą historią zaintrygować. „Bitwa pod Wiedniem” ma na to duży potencjał. Bo w końcu, po tylu
latach doczekaliśmy się filmu pokazującego husarię zwycięską, a nie topiącą się w błocie
(„Ogniem i mieczem”), czy rozbijaną przez rosyjską jazdę pomiestną („Rok 1612”).

Mógłbym w tym miejscu skończyć pisanie swoich refleksji o filmie, ale obiecałem wcześniej
wrócić do postaci granej przez Borysa Szyca. Jest to dla mnie osobiście temat zagadka. W
zapowiedziach medialnych twierdzi się, że to hetman wielki koronny Mikołaj ADAM Sieniawski.
Byłoby to dosyć osobliwe, gdyż hetmanem wielkim koronnym był wówczas Stanisław Jan
Jabłonowski, a hetmanem polnym koronnym Mikołaj HIERONIM Sieniawski. W samym filmie nie
pada żadne nazwisko, więc skąd pomysł, że to „hetman wielki koronny Mikołaj Adam
Sieniawski”? Czyżby media coś przekręciły, czy też twórcy filmu tu nawalili? Nie wiem. Ale skoro
ci ostatni pozytywnie zareagowali na „aferę Orła Białego”, wprowadzając odpowiednie zmiany, to
może by i tę sprawę „odkręcili”? Czego życząc i sobie, i Państwu, zachęcam do obejrzenia tego
filmu i samodzielnej jego oceny.

Dr Radosław Sikora

źródło: www.kresy.pl